«Ուշացած» արդարադատությունը շարունակում է գոյություն ունենալ․ Դատախազության 105-ամյակի առթիվ Աննա Վարդապետյանը զրուցել է «Արմենպրեսի» հետ

Դատախազության հիմնադրման 105-ամյակի կապակցությամբ «Արմենպրեսը» զրուցել է ՀՀ գլխավոր դատախազ Աննա Վարդապետյանի հետ։ Հարցազրույցի ընթացքում Վարդապետյանը խոսել է գլխավոր դատախազի պաշտոնում իր՝ շուրջ մեկ տարվա գործունեության ընթացքում արձանագրված ձեռքբերումների, առաջիկա ծրագրերի, «ուշացած» արդարադատության, հանցագործությունների աճի մասին, նաև անդրադարձել է Ադրբեջանի գլխավոր դատախազ Քյամրան Ալիևի հետ հանդիպումների արդյունքներին և Դատախազության հիմնադրմանը նվիրված խորհրդաժողովին։

- Տիկին Վարդապետյան, շուրջ մեկ տարի է՝ գլխավոր դատախազի պաշտոնն եք զբաղեցնում։ Կխնդրեի առանձնացնել այն կարևոր ձեռքբերումները, որոնք արձանագրել եք այս մեկ տարվա ընթացքում:

- Շնորհակալ եմ հարցազրույցի հետևողական հրավերի համար: Թեև տասն ամիս այնքան էլ մեծ ժամանակահատված չէ շոշափելի արդյունքների մասին խոսելու համար, բացի այդ, արդյունքները պետք է ոչ թե բարձրաձայնվեն, այլ զգալի լինեն հասարակության յուրաքանչյուր անդամի  համար, ուստի այս համատեքստում ես կառանձնացնեմ մի քանի՝ մեզ համար կարևոր արդյունքահեն փոփոխություն:

Առաջինը 2023 թվականի մարտ ամսին Ազգային ժողովի կողմից ընդունված օրենսդրական բարեփոխումն է, որով Դատախազությանը վերապահվեց դատարանում համայնքային շահի պաշտպանության հայց հարուցելու լիազորություն: Սա նշանակում է, որ Դատախազությունն իրավունք ունի դատարանում վիճարկել տեղական ինքնակառավարման մարմինների ղեկավարների այն հրամաններն ու որոշումները, որոնց հիման վրա անօրինական կերպով օտարվել են հանրային բարիք հանդիսացող զբոսայգիները, մանկապարտեզներն ու նմանատիպ այլ անշարժ գույքերը: Դատախազության այս լիազորությունը մեկ նպատակ ունի՝ համայնքին, ուստի նաև հանրությանը վերադարձնել ապօրինաբար օտարված անշարժ գույքը: Լիազորությունը Դատախազությանը վերապահվելուց երկու ամիս անց համայնքային շահի պաշտպանության նպատակով հարուցված հայցերի թիվը հասավ 235-ի: Հայցերից մեկով դատարանում վիճարկում ենք «Ռիբոկ» սպորտային համալիրի զբաղեցրած տարածքից հողամասը ֆիզիկական անձին օտարելու գործընթացը, մյուսով՝ «Վարդավառ» զբոսայգում կառուցված ինքնակամ շինությունների օրինականացման և դրանք ֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց օտարելու գործընթացը: Հայցեր ունենք, որոնք վերաբերում են օտարման ոչ ենթակա զբոսայգիների՝ «Ուսանողական» այգու և «Կոմիտաս» զբոսայգու տարածքների օտարումներին, Նոր Նորք վարչական շրջանի «Նանսեն»-ի անվան զբոսայգու տարածքից 533,4 քմ մակերեսով հողամասի օտարմանը: 2023 թվականի ապրիլի 26-ին Վարչական դատարանի կողմից շատ կարևոր վճիռ կայացվեց, որով բավարարվեց Գլխավոր դատախազության հայցն ընդդեմ «Գոլդեն Փելիս» հյուրանոց և «Գոլդեն Փելիս» ՍՊ ընկերությունների: Հայցը վերաբերում էր «Հաղթանակ» զբոսայգում «Գոլդեն Փելիս» հյուրանոցին ապօրինի օտարված 17077,6 քմ մակերեսով հողամասը պետությանը վերադարձնելուն:  Վարչական դատարանի ակտը բողոքարկվել է վերաքննության կարգով. Դատախազությունը սպասում է Վերաքննիչ վարչական դատարանի ակտին: Դատախազության կողմից համայնքային շահի պաշտպանության գործընթացն ակտիվ փուլում է ոչ միայն մայրաքաղաքում, այլ նաև մարզերում: Օրինակ՝ Շիրակի մարզի դատախազությունը, համայնքային շահի պաշտպանության հայց հարուցելու լիազորության շրջանակում, դատարան է ներկայացրել վիճարկման 22 հայց: Հայցերից մեկով Շիրակի մարզի դատախազությունը պահանջում է պետությանը վերադարձնել Գյումրի քաղաքի կենտրոնական զբոսայգու տարածքում գտնվող Շչորս փողոցի թիվ 2, 2/5, 2/4 հողամասերը և նույն փողոցի թիվ 2/3, 2/2 հասցեներում գտնվող ջրավազանի զբաղեցրած հողամասերը, որոնք «Կումայրի» արգելոց հուշարձանի տարածք են, ունեն հանրապետական նշանակության հուշարձանի կարգավիճակ և չէին կարող օտարվել: Ես արդեն նշեցի երկու ամսվա ընթացքում համայնքային շահերի պաշտպանության հայցերի ընդհանուր թիվը: Դրանցից 60-ից ավելին՝ մարզերի դատախազությունների կողմից է:

Դատախազությունն իր այս գործառույթը շարունակելու է հետևողականորեն իրականացնել և վստահ եմ, որ մոտ ապագայում, գուցե կրկին Ձեր հարցերին պատասխանելիս, առարկայական կխոսեմ ոչ թե հայցերի, այլ դատարանների ակտերի և համայնքներին վերադարձված գույքերի մասին:

Բարեփոխումների հաջորդ ոլորտը կադրայինն է. այս մասին տարբեր առիթներով խոսել եմ: Կադրային առումով մոտեցումս անփոփոխ է. որպես գլխավոր դատախազ իմ պատասխանատվությունն ու հաջողությունը ես ցանկանում եմ կիսել այն դատախազների հետ, որոնք բարեվարք են, ունեն մասնագիտական գիտելիքների բարձր նշաձող, աշխատասեր են, ազնիվ, կատարելագործում են իրենց որակները և ամենակարևորը՝ նվիրված են իրենց մասնագիտությանն ու հայրենիքին:

Կադրային առումով շատ կարևորում եմ երիտասարդների՝ ուսանողների և աշակերտների հետ տարվող աշխատանքը: Մասնագիտական կողմնորոշման առումով մենք հնարավորություն ենք տալիս ուսանողներին մեզ մոտ անցնել պրակտիկա, պարբերաբար հանդիպումներ ունենալ դատախազների հետ, նախքան դատախազների ցուցակում ընդգրկվելը՝ աշխատանքի անցնել Դատախազության աշխատակազմում:

Ինձ հաճախ են հարցնում կանանց ներգրավվածության մասին: Կանխատեսելով այս հարցը՝ նշեմ, որ խելացի և իրենց մասնագիտությանը նվիրված կանայք, վստահաբար, իրենց տեղն ունեն Դատախազությունում, այդ թվում՝ բարձր պաշտոններում:  Կանայք գիտեն Դատախազությունում գործող կանոնի մասին՝ մենք շատ ենք աշխատում և գերպատասխանատվությամբ ենք վերաբերվում մեր աշխատանքին:

Ես նշեցի բարեվարքության մասին և կցանկանայի ընդգծել, որ այս տասն ամիսների ընթացքում դատախազների ընդհանուր թվի մոտ մեկ երրորդն անցել է բարեվարքության ստուգում: Դատախազությունում տեղի ունեցող կադրային բոլոր փոփոխությունները՝ նշանակումներն ու աշխատանքից ազատումները, հրապարակվում են պաշտոնական կայքում: Կայքում հրապարակվում են նաև թափուր հաստիքների վերաբերյալ հայտարարությունները:

Բարեփոխումների տրամաբանությունը մեկն է՝ համակարգում թողնել ինստիտուցիոնալ հետք, դրական առումով՝ անդառնալիության կետեր:

Կցանկանայի խոսեինք նաև մարտահրավերների և խնդիրների մասին. դրանք շատ են՝ սկսած քրեական վարույթների, դատական քննության ժամկետների ձգձգումից մինչև կոռուպցիայի դեմ պայքարի արդյունավետության բարձրացում, կոռուպցիոն հանցագործությունների քննության որակ: Վստահ եմ՝ այս առումով հարցեր ունեք:

- Տիկի՛ն Վարդապետյան, նշեցիք քրեական գործերի քննության ժամկետների ձգձգման՝ «ուշացած» արդարադատության մասին։ Ինչպե՞ս եք տեսնում այս խնդրի լուծումը, որովհետև շատ քաղաքացիներ հենց այս խնդրի առկայության պատճառով կորցնում են վստահությունը իրավապահ համակարգի նկատմամբ։

- «Ուշացած» արդարադատությունը շարունակում է գոյություն ունենալ: Այս խնդրի մասին առաջին անգամ խոսել եմ նախորդ տարի, երբ առաջադրվել էի գլխավոր դատախազի պաշտոնում:

Դատախազության 2022 թվականի գործունեության հաղորդման մեջ առանձին գլուխ հատկացրինք քրեական գործերով քննության ժամկետների ձգձգման խնդրին, որտեղ օրինակներով ներկայացված են «ուշացած» արդարադատության վերաբերյալ իմ կողմից բարձրաձայնված մտահոգությունները: Քրեական գործերի ժամկետների ձգձգման պատճառները բազմաշերտ են՝ ունեն օբյեկտիվ և սուբյեկտիվ կողմեր: Օբյեկտիվ կողմերից է քրեական վարույթների քանակի աճը, սուբյեկտիվ կողմերից է վարույթն իրականացնող մարմինների ոչ բարեխիղճ վերաբերմունքն իրենց պարտականությունների նկատմամբ, նույն գործով դատավորների հաճախակի փոփոխությունը, տևական ժամանակ վարութային գործողություններ չձեռնարկելը, դատախազական հսկողական և վերահսկողական մեխանիզմների ոչ լիարժեք կիրառումը և այլն:         

Գլխավոր դատախազի պաշտոնը ստանձնելու օրվանից հանձնարարական եմ տվել բոլոր ստորաբաժանումներին՝ բացառել դատախազների կողմից դատական նիստերին անհարգելի բացակայությունները:

Այս տարեսկզբին սահմանվել են 6 և 8 ամիսներից երկար քննվող քրեական վարույթների ձգձգման պատճառները քննարկելու կարգը և ժամկետները: Հանձնարարականից երկու ամիս անց ինձ զեկուցվեց, որ գլխավոր դատախազի տեղակալների և վարչությունների կողմից քննարկվել է շուրջ 1200 գործ, դրանց գերակշռող մասի վերաբերյալ տրվել են գործերն ավարտելու հանձնարարականներ: Հանձնարարականի արդյունքների ամփոփման գործընթացը պարբերական բնույթ է կրում: Գործերի քննության ժամկետների հարցն իմ ամենօրյա ուշադրության կենտրոնում է:

- Տիկի՛ն Վարդապետյան, Դուք Ռուսաստանի գլխավոր դատախազ Իգոր Կրասնովի միջնորդությամբ արդեն երկու անգամ հանդիպել եք Ադրբեջանի գլխավոր դատախազ Քյամրան Ալիևի հետ: Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ հանդիպումները, ի՞նչ էական արդյունքներ կարող եք առանձնացնել, արդյոք առաջիկայում ևս կլինե՞ն նմանատիպ հանդիպումներ:

- 2022 թվականի տարեվերջին Ռուսաստանի Դաշնության գլխավոր դատախազից ստացա Ադրբեջանի գլխավոր դատախազի հետ եռակողմ ձևաչափով հանդիպելու առաջարկ, որն ընդունեցի, քանի որ նման ձևաչափով յուրաքանչյուր քննարկում հնարավորություն է առարկայական  խոսելու Հայաստանի, Ռուսաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարությամբ ամրագրված պարտավորությունների կատարման մասին: Դատախազության համար առաջնահերթություն է եռակողմ հայտարարության՝ մարդասիրական պարտավորություններին վերաբերող 8-րդ կետը: 2022 թվականի տարեվերջին տեղի ունեցած եռակողմ հանդիպման առանցքում Ադրբեջանի կողմից մինչ օրս պահվող հայ ռազմագերիների հարցն էր:

Եռակողմ ձևաչափով ևս մեկ հանդիպում կայացավ այս տարվա հունիսին՝ կրկին ՌԴ գլխավոր դատախազի նախաձեռնությամբ: Այս համատեքստում չեմ կարող չընդգծել ռուս գործընկերոջս ջանքերը՝ այս զգայուն հարցի օր առաջ հանգուցալուծման ուղղությամբ, սակայն փաստ է, որ այդ հանդիպումներից շոշափելի արդյունքներ դեռևս չկան:

Ես չեմ դադարելու այս հարցը բարձրաձայնել դատախազական հանրության շրջանում: Դուք հարցնում եք՝ արդյո՞ք առաջիկայում կլինեն նման հանդիպումներ, այո՛, կլինեն, որովհետև, եթե նման ձևաչափով հանդիպումներին իմ մասնակցությունը հնարավորություն կստեղծի հայրենիք վերադարձնել մեր տղաներին, ապա, այո՛, ես մասնակցելու եմ, խոսելու եմ, բարձրաձայնելու եմ Ադրբեջանի կողմից մարդասիրական միջազգային պահանջները կատարելու անհրաժեշտությունը և թույլ չեմ տալու ադրբեջանական կողմին անտարբերության մատնել հարցը:

-Դատախազության 2022 թվականի գործունեության մասին հաղորդման մեջ նշված է, որ Հայաստանի Հանրապետությունում արձանագրվել է հանցագործության դեպքերի աճ 24,4 տոկոսով։ Կա՞ արդյոք վերլուծություն, թե ինչով է պայմանավորված հանցագործությունների թվի աճը. բացահայտումնե՞րն են շատացել, նոր օրենսգի՞րքն է պատճառը, թե՞ այլ հանգամանքներ կան։

-2022 թվականի ընթացքում Հայաստանի Հանրապետությունում արձանագրվել է հանցագործության մոտ 37 հազար դեպք: Այս ցուցանիշը 2021 թվականի համադրությամբ մոտ 24 տոկոսով աճել է: Վերլուծությունները վկայում են, որ պատճառներից մեկը քրեադատավարական օրենսդրության փոփոխությունն է. հավանաբար տեղեկացված եք, որ նոր օրենսգրքով վերացել է նյութերի նախապատրաստման փուլը, և յուրաքանչյուր հաղորդման դեպքով, որին ողջամտորեն կարող է տրվել Քրեական օրենսգրքով նախատեսված որևէ արարքին համապատասխանելու նախնական իրավական գնահատական, նախաձեռնվում է քրեական վարույթ:  

Քրեադատավարական օրենսդրության փոփոխությունից բացի, չպետք է մոռանալ, որ հանցավորությունը համակարգային և ինքնավերարտադրվող երևույթ է: Երբեմն այդ համակարգայնության մեջ կան անսպասելի կապեր: Օրինակ՝ ընտանեկան բռնության առանձին դեպքեր պայմանավորված են անձի մոտ կուտակված անհասցե ատելությամբ և ագրեսիայով, ագրեսիայի կամ բռնության մթնոլորտում գտնվող չափահաս կամ անչափահաս անձը ձգտում է «փախուստի», իսկ «փախուստի» ամենահեշտ ճանապարհը կախվածությունների օբյեկտներն են՝ մոլեխաղերը, ալկոհոլը, համակարգչային խաղերը, թմրամիջոցները: Այլ խոսքով՝ ատելությունը հանգեցնում է ագրեսիայի, ագրեսիան՝ կախվածության:

Հանցավորության մասին խոսելիս՝ չպետք է մոռանալ, որ մենք գործ ունենք անձի հետ, որը կատարում է հանցանք: Հանցանք կատարած անձի հոգեհուզական նկարագրի մեջ կարևոր տեղ ունի տագնապայնության զգացումը, որը անգիտակցական վախն է՝ սոցիալական և կենսաբանական ստատուսի համար: Կենսաբանական ստատուսի համար վախը հանգեցնում է բռնության դրսևորումների, սոցիալական ստատուսի համար վախը՝ կոռուպցիոն և շահադիտական հանցագործությունների:

Եթե ընդհանրացնենք, Ձեր կողմից նշված ցուցանիշը պետք է դիտել ամբողջության մեջ, որը ներառում է իմ կողմից նշված հանգամանքները և հանցագործությունների բացահայտման տոկոսի նվազումը: 

-Հանցավորության անսպասելի կապերին անդրադառնալիս՝ Դուք հպանցիկ նշեցիք թմրամիջոցների մասին, մինչդեռ թմրամիջոցների գործածումը և դրանց ապօրինի շրջանառությունը վերջին տարիներին Հայաստանում աճել է և, համաձայնվեք, որ դրա պատճառը միայն ագրեսիան չէ: Արդյո՞ք բավարար եք գնահատում թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարը և ինչպե՞ս կարող են ծնողներն իրենց երեխաներին պաշտպանել այդ չարիքից:

-Շատ կարևոր հարց եք բարձրացնում: Ցավով պետք է արձանագրեմ, որ ո՛չ, բավարար չեմ համարում թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության դեմ պայքարի առկա ձևաչափը: Ջանքեր գործադրվում են, փորձ է արվում փոխել քննության մարտավորությունն ու որակը, սակայն արդյունքների մասին վաղ է խոսել:

Նախաքննության գաղտնիության ապահովման անհրաժեշտությունն ինձ թույլ չի տալիս մանրամասներ հայտնել կոնկրետ գործերով քննության ընթացքի վերաբերյալ, սակայն, նշեմ, որ թմրամիջոցների խոշոր խմբաքանակների ներկրումների մասով միջազգային իրավական օգնության շրջանակներում ակտիվ աշխատանք է տարվում, այդ թվում՝ ենթադրյալ հանցանք կատարած անձանց Հայաստան արտահանձնելու ուղղությամբ:

Անչափահասների շրջանում թմրամիջոցների գործածման կանխարգելման առումով առաջնային նշանակություն ունի թմրամիջոցների ապօրինի շրջանառության դեմ համակարգված քրեաիրավական պայքարը, դրա հետ մեկտեղ, սակայն, կանխարգելիչ առումով ընտանիքը ևս լուրջ դերակատարություն կարող է ունենալ: Անչափահասի համար թմրամիջոցը «երջանկության», «հետաքրքիր փորձառության» խաբկանք է: Որպես կանոն, առաջին անգամ փորձելը հենց այդ խաբկանքի մասին լսած խոստումն է: Կարծում եմ՝ երեխաների հետ պետք է խոսել թմրամիջոցների բացասական հետևանքների մասին, նրանց պետք չի վախեցնել, պետք է փաստարկված պատմել, որ թմրամիջոցը քեզ վայրկյանական թվացյալ ուրախություն պատճառելու դիմաց խլելու է կենսական էներգիադ: Երեխաների հետ անհրաժեշտ է ոչ վիրտուալ, այլ իրական կյանքում ժամանակ անցկացնել, խոսքս ոչ թե ծնողի ֆիզիկական ներկայության, այլ երեխայի հետ անցկացրած որակյալ և բովանդակություն ունեցող ժամանակի մասին է, օրինակ՝ միասին ֆուտբոլ, շախմատ խաղալը, նկարելը, բնության մեջ ակտիվ ժամանցը և այլն, որի արդյունքում ծնողի և երեխայի միջև ձևավորվում է կայուն հուզական կապ: Վերլուծությունները փաստում են, որ ծնողի հետ իրական հուզական կապ ունեցող երեխան խնդրահարույց իրավիճակներում քիչ է հակված «փախուստի» դեպի համակարգչային խաղեր, թմրեցնող նյութեր, ալկոհոլ և այլն: Ժամանակակից սպառողական հասարակություններում, որտեղ հուզական կապի բացակայությունը լրացվում է նյութական առարկաներով, երեխաները հակված են մտածել, որ ամեն ինչ հնարավոր է գնել, ուստի հեշտ են գայթակղվում «ուրախության, երաջանկության» խաբկանք ստեղծող, արտաքինից գեղեցիկ տեսք ունեցող թմրամիջոցների առաջարկով: Անհատական մակարդակում, կարծում եմ՝ երեխային պաշտպանելու եղանակը ծնողի հետ վստահելի, հուզական կապն է:   

-Տիկի՛ն Վարդապետյան, Գլխավոր դատախազությունն այս տարի տոնեց հիմնադրման 105-ամյակը: Ինչպե՞ս եք գնահատում այդ առիթով անցկացված խորհրդաժողովի արդյունքները:
 
-Օրեր առաջ՝ հուլիսի 1-2-ին, Դատախազությունը տոնեց կազմավորման 105-ամյակը: Մեր միջազգային գործընկերների՝ Եվրոպայի խորհրդի և Եվրոպական միության աջակցությամբ, կազմակերպվեց խորհրդաժողով՝ «Դատախազության անկախությունը՝ որպես իրավունքի գերակայության երաշխավոր» թեմայով: Խորհրդաժողովին մասնակցեցին Հայաստանի գործադիր և դատական իշխանության ղեկավարները, Հայաստանում հավատարմագրված դեսպանները, իրավապահ կառույցների ղեկավարները, Եվրոպայի խորհրդի հինգ անդամ երկրների գլխավոր դատախազները, բարձրաստիճան ներկայացուցիչներ Եվրոպայի խորհրդից, Դատախազների միջազգային ասոցիացիայից և Եվրոպական միության քրեական արդարադատության գործակալությունից: Խորհրդաժողովի ավարտին պանելային քննարկումների և զեկույցների արդյունքներն ամփոփող փաստաթուղթ ընդունվեց:

Ինձ համար մեծ պատիվ էր նման բարձրաստիճան խորհրդաժողովը Հայաստանում կազմակերպելն ու եվրոպացի գործընկերներիս Հայաստանում հյուրընկալելը: Ես վստահ եմ, որ Խորհրդաժողովի մասնակիցները մեր երկրից մեկնեցին Հայաստանը բացահայտած և վերադառնալու ցանկությամբ: Ես ուրախ եմ, որ պրոֆեսիոնալ քննարկումներից բացի, մեզ հաջողվեց եվրոպացի գործընկերներին պատմել Հայաստանի մշակութային և ազգային հարստության մասին:

Այս խորհրդաժողովի արդյունավետության վերաբերյալ դրական արձագանքների շնորհիվ՝ Եվրոպայի խորհրդի գործընկերներիս հետ արդեն ունենք նախնական պայմանավորվածություն՝ առաջիկայում ևս մեկ խորհրդաժողով անցկացնել, որն ավելի ընդգրկուն աշխարհագրություն կունենա և նվիրված կլինի ապօրինի ծագում ունեցող գույքի բռնագանձման ինստիտուտին: